در این نوشتار می خواهیم درباره نکاتی کوتاه درباره دیالکتیک و تحول دیالکتیک فلسفی بیاوریم. دیالکتیک روش استدلال یا بحثی است که شامل تبادل استدلال های عقلی و منطقی برای کشف فهم و حل تضادها شده و منجر به کشف حقیقت می شود. در تاریخ اندیشه فلسفی ، فیلسوفانی مانند سقراط، افلاطون و هگل به اشکال مختلف از آن بهره برده اند.

دیالکتیک چیست؟

دیالکتیک روشی از گفتگو و استدلال است که به دنبال کشف حقیقت از طریق بحث استدلالی و به رسمیت شناختن تضادها است. دیالکتیک روشی فلسفی است که شامل نوعی تضاد یا تضاد بین نیروها، ایده ها یا امور متقابل است.  بر خلاف دیگر روش های گفگتو و تفکر ، دیالکتیک جستجوی مشارکتی برای فهم است که با تبادل استدلال های منطقی و استدلال های متقابل مشخص می شود. 

دیالکتیک کلمه ای یونانی است  به معنای مناظره که برخی آنرا به هنر مناظره نیز ترجمه کرده اند. دیالکتیک ریشه در فلسفه یونان باستان دارد. دو سخنور ماهر را تصور کنید که در یک دوئل لفظی محبوس شده‌اند، هر دو تفکراتی دارند و تضادهایی در گفتگوهایشان وجود دارد اگر هردو بخواهند فارغ از به رسمیت شناختن تضادها به گفتگو ادامه دهند ، این دیگر نه یک گفتگو بلکه بازی سخنورانه است. دیالکتیک در همینجا ورود می کند و با روش دیالکتیکی است که تضادها به رسمیت شناخته شده در مسیر گفتگو و کشف حقیقت بکار می آید. تاریخ دیالکتیک به اندازه تاریخ فلسفه غنی و متنوع است و نشان از این امر دارد که دیالکتیک از ابزار بلاغی به یک روش اساسی تحقیق فلسفی تبدیل شده است.

آغازگاه دیالکتیک 

در کوچه های شلوغ آتن در یونان باستان یا میدان شهر یا در نزدیکی معبد دلفی ، جایی که صدای بحث‌های پرشور و تبادل نظر و گفتگوهای سقراط به گوش می رسد ؛ آری این همان آغازگاه دیالکتیک است. این همان جایی است که بذر دیالکتیک برای اولین بار کاشته شد، همان روشی که مسیر فلسفه غرب را برای هزاران سال آینده شکل داد. دیالکتیک، در اینجا ، چیزی بیش از یک کلمه برای استدلال یا بحث است. این یک فرآیند پویا از استدلال و گفتگو است، رقص ایده ها که به دنبال کشف حقیقت از طریق برخورد و آشتی دیدگاه های مخالف و متضاد است. دیالکتیک در قلمرو فلسفه، جان گرفت و گزاف نیست اگر بگوییم دیالکتیک همزاد فلسفه است. این روش به روشی برای بررسی ایده‌ها، به چالش کشیدن مفروضات و پیش بردن مرزهای فهم آدمی تبدیل شد. دیالکتیک فلسفی با تمرکز بر تضادها مشخص می شود و چنین فرض می کند که با بررسی ایده های مخالف، می توانیم به درک جامع تری از واقعیت برسیم. در این روش در می یابیم که حقیقت متصلب نیست، بلکه پویا است و این پویایی ماحصل مواجه ما با حقیقت از طریق فهم تضاد ها است.

دیالکتیک افلاطونی

برای افلاطون، دیالکتیک تاج روش های فلسفی بود، مطمئن ترین راه برای فهم مثل و عالم مثل و طریقی برای فهم حقیقت . دیالکتیک افلاطون صعودی سخت و گام به گام از عالم ظواهر به قلمرو اندیشه های ناب و ایده ها بود. این یک سیر بود با یک مقصد روشن که همانا حقیقت مطلق است.

افلاطون در تمثیل معروف غار، آزادی و سفر زندانی در حال رهایی از سایه های توهم و صعود به نور دربرگیرنده حقیقت را به تصویر می کشد. رویکرد افلاطون که در دیالوگ های معروفش جاودانه شد، قرن ها تامل فلسفی را پایه گذاری کرد. برای افلاطون، دیالکتیک چیزی بیش از یک روش بلکه اوج آموزش بود.

افلاطون در اثر مهم خود "جمهوری" دیالکتیک را به عنوان عالی ترین شکل یادگیری توصیف می کند که می تواند فرد را به فهمی واقعی برساند. دیالکتیک افلاطون اساساً روش پرسش و پاسخ بود. او معتقد بود که از طریق پرسشگری دقیق و و آغاز سیر دیالکتیک فلسفی ، دیالکتیک خود می تواند دیگران را برای کشف حقیقت راهنمایی کند. این رویکرد به زیبایی در گفت‌وگوهای سقراطی نشان داده شده است، جایی که استاد افلاطون، سقراط ، از پرسش‌های بنیادین بهره می گیرد تا مخاطبانش را به فهم و تاملات تازه و دیگری هدایت کند.

افلاطون از دیالکتیک به عنوان ابزاری برای کشف مفاهیمی چون عدالت، زیبایی و دانش استفاده می کرد. در دیالوگ‌های سقراطی او، شخصیت‌ها درگیر بحث‌های دشوار و به ظاهر ساده ای شده و به تدریج پرده هایی از فرضیات و تصورات نادرست برایشان از میان برداشته می شود تا به حقایقی برسند. 

ارسطو و دیالکتیک

شاگرد مهم افلاطون، ارسطو، دیالکتیک را در مسیر جدیدی قرار داد. در حالی که افلاطون آن را راهی برای رسیدن به حقیقت مطلق می دانست، ارسطو دیالکتیک را ابزاری برای دانش فلسفی می دانست. از یاد نبریم که فلسفه برای ارسطو دانشی بود که باید آنرا جست و نه آنکه دانشی چون دیگر دانش ها در دسترس باشد. ارسطو فرآیند دیالکتیک را سیستماتیک کرد و بر اهمیت این سه مورد تأکید نمود: شناسایی تضادها ، تجزیه و تحلیل دیدگاه های مخالف و در نهایت رسیدن به نتایج منطقی. رویکرد ارسطو دیالکتیک را برای مسائل دنیای واقعی کاربردی تر کرده و زمینه را برای استفاده از آن در مطالعات علمی و حتی دانش قرون وسطی و فراتر از آن فراهم کرد.

دیالکتیک در اندیشه مسیحی

با ورود اروپا به قرون وسطی، دیالکتیک خانه جدیدی در الهیات مسیحی یافت. محققانی مانند توماس آکویناس از روش استدلال دیالکتیکی برای آشتی دادن ایمان و عقل بهره بردند. در این دوره، دیالکتیک از ابزاری صرفاً فلسفی به روشی برای پرداختن به مسائل پیچیده الهیاتی تبدیل شد.

دیالکتیک هگل

در دوران تجدد و فلسفه جدید نام هیچ فیلسوفی چون هگل با مفهوم دیالکتیک گره نخورده است. دیالکتیک هگل هم ریشه ای فلسفی داشته و هم بنیانی الهیاتی که بی نسبت با فلسفه قرون وسطی نیست. روش دیالکتیکی او یک بار دیگر فلسفه را متحول کرد. دیالکتیک هگل را اغلب به این صورت خلاصه می‌کنند :  تز که همان ایده یا گزاره اولیه است ، آنتی تزکه نفی یا متضاد تز است و در نهایت سنتزکه فهم و حل تعارض بین تز و آنتی تز می شود.

دیالکتیک هگل صرفاً روشی برای حل تضادها نیست، بلکه فرآیندی پویا است که آشکار شدن واقعیت و آگاهی را منعکس می کند .هگل این فرآیند را قوه محرکه تاریخ و پیشرفت بشر می دانست. دیالکتیک هگل هم فرآیندی منطقی و هم تاریخی است. به عبارت بهتر دیالکتیک هگل صرفا روشی برای استدلال فلسفی نیست، بلکه چارچوبی هستی شناختی است که سیر و تکامل واقعیت را توصیف می کند. از نظر هگل، واقعیت و اندیشه عمیقاً به هم مرتبط هستند و تاریخ آشکار شدن تدریجی روح مطلق از طریق مراحل دیالکتیکی است.

نقش نفی در دیالکتیک هگل

یکی از جنبه های مهم دیالکتیک هگلی، مفهوم نفی است. نفی صرفاً انکار یا تخریب یا انقلاب نیست، بلکه یک قوه محرکه اساسی برای مفهوم پیشرفت در فلسفه هگل است. از طریق فرآیند نفی، تضادهای درون تز آشکار می شود که منجر به ایجاد آنتی تز و در نهایت سنتز می شود. این نفی همان چیزی است که حرکت دیالکتیکی را به جلو سوق می دهد و امکان تکامل مداوم ایده ها و واقعیت را فراهم می کند.

مارکس و دیالکتیک 

دیالکتیک هگل تأثیر بسزایی بر سنت ها و جنبش های فلسفی مختلف داشته است. به عنوان مثال، کارل مارکس، دیالکتیک هگلی را برای توسعه نظریه ماتریالیسم تاریخی خود اقتباس کرد. ماتریالیسم دیالکتیکی مارکس به جای پیشرفت انتزاعی روح بر شرایط مادی و مبارزات طبقاتی به عنوان نیروهای محرک پیشرفت تاریخ تمرکز دارد.

در واقع دیالکتیک مارکس اقتباسی انقلابی از دیالکتیک هگل است که آن را در شرایط مادی جامعه و ساختارهای اقتصادی ،که زیربنای تاریخ می داند، به کار می‌برد.  مارکس برخلاف هگل که تاریخ را آشکار شدن روح مطلق می دانست، تاریخ را از دریچه شرایط مادی و مبارزات طبقاتی می نگریست. ماتریالیسم تاریخی مبتنی بر این ایده است که پایه مادی یا همان ساختار اقتصادی جامعه ، روبنا یا همان نهادهای سیاسی، قانونی و ایدئولوژیک و حتی فرهنگی را صورت می بخشد. 

دیالکتیک در نظر مارکس

دیالکتیک مارکس روندی مشابه ساختار سه وجهی هگل را دنبال می کند، اما همانطور که گفتیم مبتنی بر شرایط مادی و روابط طبقاتی است. پس ما در اینجا نیز با سه وجه تز ، آنتی تز و سنتز مواجه ایم. تز بیانگر نظم اجتماعی و اقتصادی موجود است. آنتی تز که از تضادهای ذاتی درون تز ناشی می شود. به عنوان مثال در نظام سرمایه داری، نقطه مقابل ، پرولتاریا است که استثمار و از خود بیگانگی آن ، نظم موجود را به چالش می کشد. نارضایتی و مقاومت روزافزون طبقه کارگر باعث ایجاد تنش و درگیری در درون نظام سرمایه داری می شود. و در نهایت سنتز که از حل تعارض بین تز و آنتی تز پدید می آید. در نظر مارکس، سنتز نظام سرمایه داری و پرولتاریا ، برپایی جامعه بی طبقه و سوسیالیستی- کمونیستی است که در آن ابزار تولید به طور جمعی مالکیت شده  و استثمار ملغی می شود.