بازگشت به فروید ؛ پرچمی که لکان در میانه قرن بیستم میلادی در فرانسه برافراشت و موجب تحولات مهمی در حوزه روانکاوی فرانسه و حتی دهه های اخیر جهان شد.  ژاک ماری امیل لکان  در 13 آوریل 1901 در پاریس به دنیا آمد. علاقه ژاک لاکان  به روانکاوی در دوران تحصیل در رشته پزشکی آغاز شد که باعث شد جایگاه خود را به عنوان یک روانپزشک و روانکاو در پاریس تثبیت کند. در دهه 1930 میلادی بود که لکان  نظریات روانکاوی فروید را به فرانسه معرفی کرد و جرقه تغییر قابل توجهی در درک و عملکرد روانکاوی در کشور ایجاد کرد. تأثیر او فراتر از حوزه روانکاوی بود و او را به یکی از چهره های تأثیرگذار در فرانسه در طول دهه 1970 تبدیل کرد. تأکید لکان  بر تقدم زبان و ادغام زبان شناسی ساختاری و فلسفه هگلی با نظریات روانکاوی فروید ، نظریه روانکاوی را متحول کرد. شهرت ژاک لاکان  پس از شروع به برگزاری سمینارهایی در دانشگاه پاریس در سال 1953 به طور تصاعدی افزایش یافت. این سمینارها بستری برای لکان  شد تا ایده های ناب خود را ارائه کرده و آثار فروید را از دریچه زبان شناسی ساختاری تفسیر کند. رویکرد منحصربه ‌فرد و سخنرانی‌های شیوای او، مخاطبان را مجذوب خود کرد . در سال 1966،لکان  کتاب تأثیرگذار خود به نام Ecrits را منتشر نمود که موقعیت او را به عنوان متفکری برجسته در روانکاوی بیشتر تثبیت کرد.

در سال 1964، لکان  مکتب فرویدی پاریس را تأسیس کرد، مکتبی که به مطالعه و تمرین روانکاوی اختصاص داشت. او تا سال 1980 به عنوان رئیس آن خدمت کرد تا اینکه به دلیل آنچه معتقد بود انحراف از اصول فرویدی است، آن را منحل نمود .لکان  در تعهد خود به پایبندی دقیق به مفاهیم فرویدی تزلزل ناپذیر بود و اغلب رویکردهای دیگر را در این حوزه نقد می کرد.

یکی از مهم ترین کمک های لکان  به روانکاوی، تأکید او بر تقدم زبان در شکل گیری ناخودآگاه بود. او استدلال می‌کرد که زبان نقش اصلی در شکل‌دهی ذهنیت انسان و درک عملکرد ذهن دارد. لکان  با تکیه بر تحولات زبان‌شناسی، فلسفه و شعر در قرن بیستم، مطالعه زبان را در نظریه روانکاوی گنجاند و با به کارگیری این مفاهیم زبانی در روانکاوی، چارچوب جدیدی را برای درک ناخودآگاه معرفی کرد. این ادغام باعث شد دیدگاه جدیدی در کار فروید ایجاد شود و راه های جدیدی برای کاوش در این زمینه باز شود. تفسیر مجدد او بر امر نمادین و امر خیالی متمرکز گشت و از این طریق تفاسیر سنتی را به چالش کشید و دامنه تحقیق روانکاوانه را گسترش داد. 

اندیشه لکان

چنانکه پیشتر آوردیم اندیشه ژاک لاکان  را می توان نقطه برخورد فلسفه ، زبانشناسی و روانکاوی دانست.لکان  در بازگشت به فروید و بازتفسیر نظریات روانکاوی او از نظریات و حتی روش  زبانشناسی سوسور و دیالکتیک هگلی بهره می برد و همین امر موجب آن شد که بتواند حدود روانکاوی را به دیگر علوم چون سیاست ، ادیان ، فلسفه ، ادبیات و... گسترش دهد. به عبارت بهتر ، لکان در بازتفسیر فروید با بهره جویی از فلسفه و زبانشناسی امکان هایی را در این دانش گشود و آنچه گویی آمال فروید بود را حاصل کرد. 

فروید در نظریه روانکاوی خویش از سه ساحت من ، فرا من و مخزن رانه ها (صندوق غرایز) در آدمیان می گفت که ساحت من نظام بخش و محل تلاقی و حضور دو ساحت دیگر یعنی فرا من و غرایز است. لکان  اما در مواجه با این امر برآن شد که من ساخته شده از تصویری است که فرد در مرحله آیینه ای در کودکی با آن مواجه می شود. این من برآمده از مرحله آیینه‌ای هرچند اولین مرحله شناخت و بکرترین شناخت فرد از خویش را رقم می زند اما از آن جهت که تصویری کمالی و بی نقص از اوست و برآمده از میل دیگری (در این مرحله بیشتر مادر منظور است) نمی تواند بهترین بنیاد باشد. 

مرحله آیینه‌ای برای لکان  چونان مقدمه ای بود که او بتواند از سه ساحت روانشناختی در آدمیان بگوید : ساحت امر خیالی ، ساحت امر نمادین و ساحت امر واقع. 

امر خیالی 

امر خیالی ساحت حضور من  است و هسته اولیه این ساحت در همان مرحله آیینه ای شکل می گیرد. من که بنا به نظرلکان در مرحله آیینه ای شکل گرفته است ، هنگامی که کودک در آیینه خواه آیینه واقعی و خواه آیینه تصورات و سخنان دیگری خود را به مثابه فرد تشخیص می دهد ، در ساحت امر خیالی به دنبال همان تصویر کمالی از خویش است و در این ساحت می تازد تا مدام تصویری کمالی از خویش را ببیند و بسازد. نکته قابل توجه در ساحت امر خیالی آن است من در اینجا تصویر کمالی و خواست خویش را معیار ارتباط با جهان و دیگران قرار می دهد. 

امر نمادین

ساحت امر نمادین ساحت زبان و فرهنگ و قانون است. وسوسور بر آن بود که ما در جهان انسانی در بند زبانیم و همه چیز زبان است. لکان با توجه به منظر سوسور در رابطه با زبان از ساحتی می گوید که در آن میل توسط زبان و قانون و فرهنگ سرکوب شده و یا در راه دیگری قرار می گیرد. در دیدگاه لکان زبان ، و بالطبع قانون که صورتی دیگر از نماد است چون زبان ، همواره میل را محدود می کند. برای لکان ساحت امر نمادین راه ارتباط آدم با عالم است. امر نمادین امری تاریخی نیز هست و از آن جهت که انسان موجودی تاریخمند است در ارتباط با عالم و دیگر آدمیان در حیطه زبان است و این امر در نظر لکان موجب شکل گیری ناخودآگاه می شود.   

امر واقع 

ساحتی که سخن گفتن از آن دشوار است زیرا به بند زبان نمی آید. ساحت امر واقع را می توان همان جهان یا عالم دانست پیش مواجه زبانی با آن. فروید لذت و واقعیت را در تعارض و جدال با یکدیگر می دانست اما لکان زبان یا بهتر بگوییم ساحت امر نمادین را در جدال با ساحت امر واقع می داند. زبان همه جا هست و گویی همه عالم را در خود آورده و توضیح می دهد و آنچه به این ساحت وارد نمی شود و خود را در آن جای نمی دهد امر واقع است. ساحت امر واقع ساحت هرآن چیزی است به زبان در نمی آید و نمی توان آنرا با زبان توصیح داد. 

ژوئیسانس ، میل و لذت

ژوئیسانس یکی از دشوارترین مفرادت اندیشه لکان است. معنای دقیق "ژوئیسانس" در زبان فرانسوی "لذت" است، اما در اندیشه و آثار لکان، این مفهوم جنبه‌های به مراتب پیچیده‌تری دارد به عنوان یک دال مرکزی در بسیاری از آثار او بکار رفته است. این مفهوم به بررسی نحوه ارتباط انسان با لذت و تجربه کمک می کند و آن را به عنوان یک عنصر مهم و تعاملی در خود‌باوری و خودآگاهی معرفی می‌کند. ژوئیسانس لذتی است که از فرد دریغ شده و این فقدان تجربه ای درد آلود است. در نظر لکان، ژوئیسانس نمی‌تواند کاملاً در واژه‌ها یا هرنوع ساحت نمادین دیگری بیان شود. در نظر او، ژوئیسانس چیزی است که در اجتماع با سختی تحمل می‌شود، زیرا اغلب با خواسته‌ها و خواست‌های ساختاری جامعه و ساحت امر نمادین در تضاد است. این مفهوم نقش مهمی در نظریه‌های لکان درباره جایگاه و کارکرد ناخودآگاه در زندگی انسان دارد و براساس تعریف لکان، ژوئیسانس در اصل به دو نوع تجربه اشاره دارد : ژوئیسانس بدنی و ژوئیسانس معنوی. جویسانس بدنی در واقع به لذت‌های حسی محور، مانند عشق ورزیدن و خوردن، اشاره دارد. این لذت‌ها فرد را در یک دوره تکرار قرار می‌دهد که عملاً بی‌انتهاست، زیرا این لذت‌ها هرگز کاملاً ارضاء نمی‌شوند. جویسانس معنوی با تمام پیچیدگی‌های خود، در واقع یک نوع لذتی است که در مرز میان ساحت امر نمادین و امر واقع است. ژوئیسانس معنوی نه تجربه عارفانه بلکه لذتی بر لولای سکوت و سخن است ، سکوتی برآمده از اندیشه و تجربه تفکر و سخنی برای گفتن و به صورت درآوردن این تجربه. این مفهوم اغلب به فراوانی در تحلیل‌های لکان از ادبیات و هنر مطرح می‌شود. 

اندیشه لکان و نقد سیاسی و ادبی و هنری

گفتیم که اندیشه لکان برامده از روانکاوی صرف نیست بلکه او با در نظر آوردن فلسفه ، زبانشناسی و روانکاوی توانسته نظام جامعی را در روانکاوی پدید آورد و این جامعیت امکان آنرا به ما می دهد از منظر و روش او بتوانیم به تحلیل اموری چون سیاست ، هنر و ادبیات بپردازیم. به عنوان مثال، مرحله آینه ای که شکل گیری سوبژکتیویته و هویت را بررسی می کند می تواند برای درک ساخت هویت ها و ایدئولوژی های سیاسی به کار گرفته شود. ساحت امر نمادین به ما کمک می کند تا نقش زبان و گفتمان را در شکل گیری قدرت و اقتدار سیاسی تحلیل کنیم. ساحت امر واقع به عنوان نیرویی دست نیافتنی و برهم زننده، ثبات و انسجام نظام های سیاسی را به چالش می کشد.

تحلیل ژاک لاکانی از مسائل سیاسی

در تحلیل سیاسی انضمامی، مقولات لکان  را می توان برای درک ساختار قدرت، ایدئولوژی و ذهنیت به کار گرفت. بررسی شکل‌گیری ذهنیت‌های سیاسی از منظر مرحله آینه¬ای می‌تواند نشان دهد که چگونه افراد با ایدئولوژی‌های سیاسی هویت می‌یابند واین هویت غیری را درونی می‌کنند. مفهوم امر نمادین به ما امکان می دهد تا تحلیل کنیم که زبان و گفتمان چگونه قدرت و اقتدار سیاسی را شکل می دهند. با شناخت شکاف‌ها و ناهماهنگی‌های ذاتی در امر نمادین ، می‌توان گفتمان‌های مورد استفاده در سیاست را به‌ طور انتقادی بررسی کرد و پویایی‌های قدرت را کشف نمود. نیروی برهم زننده امر واقع می تواند به ما در درک لحظات گسست و مقاومت سیاسی و همچنین محدودیت های بازنمایی نمادین در سیاست کمک کند.

به کارگیری نظریه لکان ی برای مسائل سیاسی خاص می تواند بینش روشنی را در مورد پویایی بنیادین آنها ارائه دهد. یکی از این موضوعات مسئله دموکراسی است. مفاهیم فقدان، میل و سوژهلکان  می تواند تناقضات و تنش های ذاتی درون نظام های دموکراتیک را روشن کند. نظریه لکان ی به ما کمک می کند تا راه هایی را که در آن قدرت در ساختارهای دموکراتیک عمل می کند و نقش ایدئولوژی، هویت و بازنمایی نمادین را برجسته می کند، درک کنیم. با بررسی تخیلات و خواسته های ناخودآگاه که درک ما از دموکراسی را شکل می دهند، می توانیم عملکرد و محدودیت های بالقوه آن را به طور انتقادی ارزیابی کنیم. علاوه بر این، تحلیل لکانی می‌تواند روش تحلیل بنیادینی درباره هژمونی تبلیغات در فرهنگ معاصر ارائه دهد. با بررسی روش‌هایی که تبلیغات میل را می‌سازد و دستکاری می‌کند، می‌توانیم مکانیسم‌های اساسی فرهنگ مصرفی و تأثیر آن بر ذهنیت را کشف کنیم. تاکید لکان  بر ناخودآگاه و نقش فانتزی به ما این امکان را می‌دهد تا روش‌هایی را که تبلیغات بر خواست¬های ما تأثیر می‌گذارد و هویت‌ ما را شکل می‌دهد، به نحو انتقادی تحلیل کنیم.

لکان  و نقد هنری

نظریات لکان  تأثیر عمیق و مهمی بر نقد هنری گذاشته و شیوه درک و تفسیر آثار هنری را متحول کرده است. مفهوم نگاه نزدلکان ، که به کنش نگاه کردن و نگاه شدن اشاره دارد، در تحلیل رابطه بین بیننده و اثر هنری مؤثر بوده است. نگاه، پویایی قدرت ذاتی در عمل نگاه کردن را آشکار می‌کند و روش‌هایی را که ذهنیت بیننده تحت تأثیر اثر هنری شکل می‌گیرد و تحت تأثیر قرار می‌گیرد، برجسته می‌کند. ایده هایلکان  در مورد میل و فقدان نیز در درک نقش هنر در تولید معنا بسیار مهم بوده است. آثار هنری می توانند میل را برانگیزند و احساس کمبود ایجاد کنند و بیننده را به جستجوی معنا و تحقق ترغیب کنند. تحلیل لکانی به ما کمک می‌کند تا خواست¬ها و خیال‌پردازی‌های ناخودآگاهی را که هنر به آن‌ها دست می‌یابد، کشف کنیم . علاوه بر این، مفهوم لکان از واقعیت، مفاهیم مرسوم بازنمایی و رئالیسم در هنر را به چالش می کشد. امر واقع چیزی را نشان می دهد که نمی تواند به طور کامل تصرف یا بازنمایی شود، فراتر از نظم نمادین. این مفهوم، ارزیابی مجدد شیوه‌های هنری را تشویق می‌کند و هنرمندان را به درگیر شدن با محدودیت‌های بازنمایی، کاوش در شیوه‌های جایگزین بیان و معناسازی سوق می‌دهد.

تأثیر اندیشه لکان  بر ادبیات و نقد ادبی

شاید مهم ترین حوزه نفوذ اندیشه و روش لکان را بتوان در ادبیات و نقد ادبی یافت. تاکید او بر زبان، امر نمادین و ناخودآگاه راه های جدیدی را برای درک پیچیدگی های ادبیات باز کرده است. مفهوم امر نمادین لکان به ویژه در تحلیل ادبی تأثیرگذار بوده است ؛ امر نمادین نشان‌دهنده قلمرو زبان و گفتمان است و تأثیر آن را می‌توان در تعین و تفسیر معنا متون ادبی درک کرد. تحلیل لکانی به ما کمک می‌کند تا هندسه قدرت و ابعاد ایدئولوژیک ادبیات را کشف کنیم و راه‌هایی را که زبان و روایت درک ما از جهان را شکل می‌دهند، آشکار می‌کند. علاوه بر این، نظریات لکان  در مورد میل و فقدان را می توان در تحلیل شخصیت ها و انگیزه های آنان در ادبیات به کار گرفت. شخصیت ها اغلب تجسم امیال و خیالات ناخودآگاه هستند و اعمال آنها می تواند به عنوان تلاشی برای تحقق این خواست ها یا رفع احساس کمبود آنها تلقی شود. تحلیل لکانی به ما امکان می دهد تا در اعماق روان شخصیت های ادبی کاوش کرده و نیروهای ناخودآگاهی که اعمال آنها را هدایت می کنند، کشف کنیم.

خلاصه آنکه کاربرد روانکاوی لکانی در زمینه های سیاست، زیبایی شناسی و نقد ادبی چشم اندازی بکر و قابل تاملی ارائه می دهد. با بررسی پیچیدگی‌های میل، ذهنیت و بازنمایی، نظریه لکانی به ما اجازه می‌دهد تا از منظری بنیادین و موسع به تحلیل امور مختلف اجتماعی، سیاسی ، ادبی و هنری بپردازیم و امکان دیالوگ میان فلسفه و زبانشناسی و رونکاوی را بار دیگر در عالم معاصر مورد مداقه قرار دهیم.

کتاب ها برای مطالعه بیشتر:

مبانی روانکاوی فروید_لکان. تالیف دکتر کرامت مولی ، نشر نی 

واژگان لکان . تالیف : ژان پیر کلرو ، ترجمه : دکتر کرامت مولی ، نشر نی

هگل ، کوژو ، لکان. تالیف : رادوستین کالویانف ، ترجمه : احسان کریمخانی ، نشر علمی و فرهنگی

لکان. تالیف : پل لوران اسون ، ترجمه : مهرگان نظامی زاده و مرضیه خزائی ، نشر ثالث

گزیده مکتوبات لکان . تالیف : ژاک لکان ، ترجمه : امیر صدرا درخشانی فر ، نشر دمان

راهنمای کمبریج لکان ، ترجمه : فرزام پروا ، نشر خوب

مرگ و میل ،تالیف : ریچارد بوتبی ، ترجمه : علی رستمیان ، نشر بیدگل